SE MAKA MANAN IHA “ASAUN IHA VERA CRUZ” ?

Hau tenta halo reflexaun ba tema refere, tamba hakfodak ho ema balun dehan katak iha asaun “ Vera Cruz” Xanana la manan Siencia maka Manan.

Ema tenta hamosu nafatin polemika, atu distansia malun. Ema lakohi hare ho konsiensia se los maka manan iha asaun civika iha Vera Cruz.

Diak, hau halo hau nian reflexaun, badak, tuir mai ne’e.

Ita akompanha iha midia social, Radio, Televijaun, Maun Boot Xanana afirma ho koerensia katak la iha ema ida Lakon, la iha ema ida Manan iha rejultadu Asaun.

Afirmasaun husi ema ne’ebe iha humildade, koerensia no’o hatene saida maka nia halo, no’o tansa maka nia halo asaun civika ne’e.

Ba hau, se los maka manan ho rejultadu asaun refere?

Peremptoriamente, hau hakarak dehan, Povo Maubere maka Manan. Tamba sa?

Iha mundu, ita rasik mos, hola decijaun hili semiteriu proprio atu hakoi ema ne’ebe maka karik mate tamba COVID 19. Ita rasik la tau atensaun ba rekomendasoens lubuk ida maka Organijasau Mundial Saude-nian fo’o sai. Kuaje liu ona tinan ida resin, karik la sala, rekomendasaun OMS ne’e ita nunka rona nia is. Ema la koalia kona ba rekomendasaun ne’e.

Ho Asaun “ Vera Cruz”, rekomendasaun ne’e hahu mosu, no’o reprejentante OMS rasik lori kopias ba entrega ba Maun Boot Xanana. Husi ne’e ita hatene, afinal, OMS rekomenda katak, iha sirkunstanisas balun, atu hakoi ema ne’ebe mate tamba COVID 19 precija respeita ema mate ne’e nia dignidade, soxiedade ne’e nia Kultura, nia Relijiaun no’o nia Tradisaun.

Rekomendasaun ne’e furak tebes no’o mai responde ba Timor-Leste, povo Maubere nia realidade. Ita Timor-Leste iha Lisan ne’ebe regula oin-sa ema moris, moris; oin-sa ema moris ne’e kaben no’o hatur nia uma kain no’o relasiona malun ho familia fen-laen nian, humane-feto-san; no’o oinsa hakoi nia ema ne’ebe mate. Tamba, ba ita ema Timor-Leste , ita Maubere, ita nia ema ne’ebe mate la hakotu reasaun emosional, la halakon relasaun familia, la halakon vinkulus espirituais, tamba ita fiar katak ita nia ema ne’ebe mate sei TU’UR nudar ita nia Matebian hodi harohan ba ita nafatin. Ita mos husu nafatin ba ita nia Matebian hodi harohan ba Maromak atu tulun ita nafatin. Tamba ne’e maka ita nia tradisaun, iha kada lorong 1-2 fulan Novembru, loron matebian, ita ida-idak fila ba ita nia Knua hodi sunu lilin ba ita nia matebian sira, vijita sira nia rate.

Portantu, husi expojisaun simples refere, hau hakarak dehan Asaun Vera Cruz ne’ebe maka Maun Boot Xanana halo, terus, toba iha rai, iha maho-ben nia okos, lori povo Maubere ba vitoria. Povo Maubere maka manan, Maun Xanana la manan buat ida, ema seluk mos la lakon buat ida. Tamba povo maka manan.

Tamba sa maka Povo maka manan?

Tamba hahu agora ba oin, mate tan COVID 19 ka la tan COVID 19, povo Maubere sei hakoi nia ema ne’ebe mate, tuir Maubere nia Kultura, nia Relijiaun, nia Tradisaun, liu-liu tuir nia Lisan ( Hukum Adat) no’o fundamenta ba Konstituisaun RDTL, artigu 6, alinea (g) ne’ebe dehan “… afirmar e valorizar a personalidade e o patrimonio cultral do povo timorense”.

Maibe, husi aspektus finanseirus no’o teknikus, karik difisil Oituan. Maibe Estadu no’o orgauns kompetentes bele hare oinsa kria kondisoens ba implementasaun medidas ne’ebe maka adekuadu.

Husi reflexaun ne’ebe hau hakerek liu ba ne’e, hau hakarak hateten katak Maun Boot Xanana mos la manan, Governo mos la manan no’o la lakon nia autoridade bainhira entrega Mate-isin ba Familia Matebian-nian. La iha ema ida maka lakon, no’o manan. Povo Maubere, Povo Timor-Leste maka manan, tamba ita hotu servi nia no’o tane nia Kultura, nia Relijiaun, nia Tradisaun, no’o nia Lisan.

Kona ba siencia, siencia evolui tuir evolusaun sociedade. La iha siensia ida maka manan ka lakon iha prosesu desenvolvimentu soxiedade no’o iha soxiedade ne’ebe siensia ne’e moris no’o evolui. Siencia adapta an, no’o korije an hodi kontinua desenvolve an nafatin ba oin. Siencia ema moris maka produs, siencia labele sai estatiku, siencia dinamika no’o dinamiza nia an tuir dejenvolvimentu sociedade no’o nia nivel de produsaun meius de produsaun no’o produsaun ekonomika.

Uluk ladauk mosu COVID 19, ema matenek nain sira iha area medisina, ladauk buka atu oinsa prevene, kombate pandemia ne’e. COVID 19 mosu, matenek nain hotu-hotu, laboratoriu oi-oin buka halo peskija, buka produs vacina no’o buka produs aimoruk atu bele kombate pandemia-ne’e. Portantu siensia evolui, siensia la manan nem lakon, tamba iha hela evolusaun konstante no’o permanente. Ema matenek nain balun dehan nune’e, aimoruk hotu-hotu ne’ebe ita produs mai husi fonte tolu deit: reinu animal, reinu mineral no’o reinu vegetal. Medisina tradisional iha kedas bei-alan sira nia tempo no’o liga an ba poder supranatural, ita bele dehan nudar siencia (bahasa hanaran Kearifan Lokal), Depois siencia oi-oin desenvolve, siencia medisina mos desenvolve hodi hamosu laboratoriu, instituisoens peskijas, moderniza produsaun aimoruk hodi bele trata ema ne’ebe moras. I siensia sei la para iha ne’e. Siensia sei kontinua evolui.

Hakoak boot

AC SK FF