Estado Emerjensia, Serka Sanitaria, Eleisaun Presidensial ?

Pandemia, COVID 19 “ataka” mundu rai klaran tomak husi tinan kotuk kedas, rai balun husi kedas 2018, balun 2019, ita iha Timor-Leste hahu husi marsu 2020.

Ukun nain sira, iha mundu rai klaran tomak, afirma katak pandemia, virus COVID 19 maka nudar inimigu “invisivel”, katak inimigu ne’ebe tama ita la hare. Hakfodak iha ona ita nia let ka ita nia isin, no’o utilija ita ema nia isin hodi halo nia ofensivas. Perigojisimu inimigu ida ne’e!

Atu kombate, ka prevene nia “entrada” no’o nia kapasidae “hadaet” (kontajia), OMS (Organijasaun Mundial Saúde-nian) fo’o sai medidas hanesan ita hotu hatene ona, rona ona no’o halo tuir ona, maka aplikasaun Estado de Emerjensia, Serka Sanitaria no’o apela ba sidadauns sira atu uja maskara, distansiamenu social, fase liman bebeik no’o ikus mai dadauk Estadu sira hahu ona deskobre vacina no’o uja ona vacina hanesan mos instrumentu de prevensaun.

Mundu tomak aplika medidas hirak ne’e. Balun konsegue trava “avansu” pandemia, balun ladauk, balun fali sei hasoru hela problema boot.

Iha Timor-Leste, hahu husi kedas marsu 2020, ita nia Ukun nain sira aplika Estado de Emerjensia ho medidas kontrolo postus de entradas, apliaksaun medidas uja maskara, distansiamentu social no’o fase liman bebeik-bebeik. Sidadaun sira, em media, kumpri regras ne’ebe autoridades sira hatun.

Timor-Leste konsegue “trava avansu “pandemia durante tinan 2020 laran tomak.

Kontudu, medidas komplementares hanesan preparasaun infraestruturas saude-nian, produtividade ekonomika, ka hasae kapasidade produsaun familia ka sidadaun ida-idak nian hodi bele prepradu ba situasaun imprevista ruma ka karik “inimigu invisivel” ne’e tama duni, oinsa atu hasoru, Ukun nain sira parese ke haluha tiha la hare ka ladun fo’o importansia. Ladauk define medidas konkretas kona nba modelo de produsaun agrikula.

Ita nia Estado hola medidas balun ke diak ba tempo badak, hanesan apoios osan (ikus tiha muda fali) iha primeirus Estado de Emerjensia. Depois hakat fali ba Sexta Bajika, fahe ai-han ba povo. Ema hotu-hotu ba simu, no’o mos ema balun karik la simu!

Sexta Bajika diak hodi responde ba situasaun emerjensia, bainhira efeitus Estado Emerjensia, Serka Sanitaria hahu produs efeitus “kolaterais” ka direktus hanesan ema barak lakon servisu, barak negosiu kiik sira hahu mate, empresas barak lakon kbit atu produs, kondutores no’o ajudantes sira lakon rendimentu; patraun taxi, mikrolet, autokarus (bis), kamionetas sira hahu lakon rendimentu no’o barak tamba kreditu karik, hahu labele selu kreditu ba banku. Apesar de Sexta Bajika halo, dala ruma no’o iha fatin balun, aglomerasaun ema no’o dala barak mos la iha distansiamentu social, nudar medidas ke bele ita kategorija hanesan medidas “instaveis”.

Problemas sira ne’ebe ita temi, hanesan empresa barak monu, produsaun tun, dezempregu as, investimentu la iha, no’o seluk ruma tan maka karik ita la temi, ita hanaran depresaun, atu ita lalika koalia kona ba “recessão” ne’ebe karakterijadu liu husi dekliniu Produtu Interno Brutu (PIB), no’o atu ita lalika dramatija lai hodi koalia kona ba “deflação” iha ita nia Nasaun.

Ita hateten katak “pandemia ka virus COVID 19” ne’e inimgu “invisivel”, ne’e katak ita hotu tenki funu hasoru nia.

I lojikamente kuandu funu, funu sa deit, sei hamosu efeitus oi-oin ba vida ekonomika no’o finanseira Estado no’o povo ida-nian. Bainhira ita dekreta Estado de Emerjensia no’o Serka Sanitaria, ho medidas seluk, maka, karik koalia operasaun funu-nian, ita tama ba faje defensiva. Karik ita hetan ona aimoruk atu kura ema ka trava nia avansu, maka ita tama ba fase Ofensiva, elimina ameasa inimigu invisivel.

Hanesan iha kualker funu, ita tenki hatene preserva ita nia produsaun atu bele sustenta ita nia konsumu. Ho sexta bajika ita resolve situasaun emerjensia ida, maibe ita precija hare oinsa, ba tempu naruk, ita precija iha kapasidade atu sustenta an rasik, em termus de ai-han.

Iha 2020 Estado iha Orsamentu Jeral do Estadu ho montante, karik hau la sala temi, liu 1 biliaun oitosentus milhoens resin dolares amerikanus. Kondisaun no’o kapasidae ne’ebe sufisiente atu sustenta implementasaun politka ida ke desmembra urbanijasaun, lori fila sidadaun ne’ebe lakon servisu, lakon rendimentu, la iha hela fatin ne’ebe dignu iha cidades, fila ba sira nia Knua; repovoamentu maus de obra jovens iha areas rurais ka Knuas agrikulas, subsidia desenvolvimentu no’o produsaun agrikula, pekuaria no’o estabelesimentu sentrus de prosesamentu ba produtus agrikulas; definisaun no’o estabelesimentu kadeis de abastecimentu munisipal no’o nasional; no’o liu-liu estabelesimentu infra-estruturas saude no’o sanitarias iha niveis Postus, karik ladauk bele iha kada Suku.

Bem! Lahatene ita to’o iha ne’ebe ona.

Liu tiha tinan ida de aplikasaun Estado de Emerjensia, iha precijamente fulan marsu fali tinan 2021 “inimigu invisivel” tama ita nia rain. Balun dehan tama husi dalan ilegal, karik husi Cova-Lima/Suai, balun dehan lahatene los tam husi ne’ebe. La precija ita diskuti tan pandemia tama husi ne’ebe. O ke eh sertu agora ita hasoru dadauk propagasaun pandemia ne’e iha ita nia rain. Matenek balun dehan Timor-Leste tama ona iha kontaminasaun komunitaria. Bele los. Se nune’e inimgu ne’e iha ona ita nia let. Precija medidas ne’ebe konsolidadu liu atu hasoru nian.

Estado kontinua aplika Estado de Emerjencia, aplika tan Serka Sanitaria, no’o kontinua ho medidas, uja maskara, distansiamentu social, fase liman. Medidas balun ne’ebe foin foti, ita hare diak, maibe nia kestaun maka ne’e, efikas ka lae atu kombate propagasaun. Se karik depois de aplikasaun medidas hirak ne’e maka numeru “pojitivu” as babeik no’o fatin atu hospitalija ema la to’o, saida maka ita tenki halo.

Fila ba kestaun ida ne’ebe preokupante liu. Ekonimia, produsaun ai-han, kadeias fornesimentu ai-han balun la dun efektivu, nudar impaktu husi Serka Sanitaria, saida maka Timor-Leste tenki halo?

Hare ba situasaun ne’ebe evolui dadauk, apesar de Estado de Emerjensia, aplikasaun Serka Sanitaria, numero pojitivu latun, maibe sa’eh ba bebeik;

Hare fali husi fatin seluk, atu tulun komunidade sira ne’ebe hamlahak, sira ne’eb lakon fatin, sira ne’ebe moris susar hela, ita hare empresas barak hola inisiativa fo’o asistensia, maun Boot Kay Rala Xanana Gusmão, loron kalan iha hela Taci Tolu ajuda hasai be atu bele permite populasaun fila hikas ba sira nia uma no’o sektores seluk naun governamentais, sem tulun husi Estado, ida-idak hola inisiativa ba apoia komunidade sira.

Hau hanoin to’o ona altura, karik ita konsistente ho ita nia avaliasaun katak Virus COVID-19 maka inimigu invisivel duni no’o ameasa ba ita nia Povo, hau hanoin horas to’o ona atu foti medidas Politikas ne’ebe maka kongruente liu ho ita nia realidade.

Iha area ekonomika, precija hare ona medidas konkretas atu oinsa, iha aplikasaun Estado de Emerjensia, Serka Sanitaria, povo labele sai vitima ba hamlahak. Povo precija iha nafatin asesu ba merkadu de produsaun ekonomika.

Direito Politiku Sidadaun

Iha mos ema balun hahu preokupa ona, katak keta halo be ho kajus positivus COVID-19 as ba be-beik bele mos iha intensaun atu EVITA realijasaun Eleisaun Presidensial ne’ebe sei mai iha tinan 2022.

Hau hanoin, eleisaun presidencial iha tinan 2022 la iha Poder ida maka atu utiliza COVID-19 atu justifika kanselamentu eventu politiku importante iha vida demokrasia Povo-nian. Ita hare, exemplus iha mundo, Amerika, nasoens seluk tan, apesar de kaju COVID-19 as no’o mortalidade as, sira realija eleisoens ne’ebe hanesan determinadu ona iha Konstituisaun sira ida-idak nian. La iha rajaun sa deit atu hadia ka kansela eleisoens presidenciais no’o legislativas.

Ita nian, agora fulan maio ona, ba tinan 2022 hela deit ona fulan nem. Tuir regras iha 5 de Janeiro de 2022, Presidente da Repubika aktual sei hasai dekretu-presidencial hodi marka data eleisoens presidencial ne’ebe sei realiza iha fulan Marsu tinan 2022.

Eleisaun Presidensial, la’os deit Direito Politiku Demokratiku sidadaun, maibe mos iha tinan oin Povo tenki hili hikas fali Presidente ida ne’ebe Povo fiar katak bele resolve kestaun politikas sira, bele hola medidas ne’ebe diak liu liga ho esforsus kombate pandemia. Povo bele hili hikas fali Presidente aktual, karik nia konkore fali; bele mos povo hili fali figura foun ne’ebe sei mosu iha bursa kandidatura ke lakleur tan hahu prepara an. Tuir tradisaun, jeralmente hahu ona fulan junho ba oin, timor oan barak ne’ebe hakarak kandidata nia an sei hahu prepara an no’o prepara ona terrenu de apoius. Buka ona se ka grupus ne’ebe maka sei sai nia eleitoradu. Prosesu hahu ona!

Portantu, hau hanoin Ukun nain sira sei la iha justfikasaun ka razaun sa deit atu nega direito politiku povo nian atu prepara an ba eleisaun Presidensial.

Agora to’o Desembru 2022, sidadaun hotu-hotu sei buka koopera atu kombate propagasaun pandemia, buka resolve problema boot liu, maka ekonomia povo nian, no’o fiar katak eleisaun presidencial no’o eleisaun legislativa maka sei bele sai instrumentu politiku povo tomak nian atu introdus reformas substanciais ba situasaun ne’ebe sira la aseita ka sira sai vitima ba.

Voto maka Poder, voto maka fo fiar ba ema eleitu atu defende no’o realiza aspirasaun povo tomak-nian. Ema ne’ebe manan, tenki halo politika ne’ebe diak ba nia eleitoradu no’o ba povo tomak.

Ita hein, sei la-iha ema ida ka grupo lideres politiku ida ka se deit, atu utiliza situasaun pandemia atu halakon liberdade no’o direito povo nian ba hili lideres Estado-nian.

Hau fiar, Eleisaun Presidencial sei la’o tuir kalendariu, apesar de COVID-19.

Joven-sira ne’ebe sente an iha kibit atu konkore ba kargu Presidente da Republika, bele hahu perpara an. Tempo badak hela no’o la’o lais liu. Ita iha maio ona . la kleur tan ita tama ona desembru 2021. Hakfodak Janeiru 2022 tama ona. Janeiru-Marsu 2022 tempo ne’ebe sei ho lais ita hotu tama. Tempo de esperansa , tempo de realizasaun atu hadia buat ne’ebe maka durante ne’e ita sente naksalak no’o ita sai vitimas.

Saudasoens!

SE MAKA MANAN IHA “ASAUN IHA VERA CRUZ” ?

Hau tenta halo reflexaun ba tema refere, tamba hakfodak ho ema balun dehan katak iha asaun “ Vera Cruz” Xanana la manan Siencia maka Manan.

Ema tenta hamosu nafatin polemika, atu distansia malun. Ema lakohi hare ho konsiensia se los maka manan iha asaun civika iha Vera Cruz.

Diak, hau halo hau nian reflexaun, badak, tuir mai ne’e.

Ita akompanha iha midia social, Radio, Televijaun, Maun Boot Xanana afirma ho koerensia katak la iha ema ida Lakon, la iha ema ida Manan iha rejultadu Asaun.

Afirmasaun husi ema ne’ebe iha humildade, koerensia no’o hatene saida maka nia halo, no’o tansa maka nia halo asaun civika ne’e.

Ba hau, se los maka manan ho rejultadu asaun refere?

Peremptoriamente, hau hakarak dehan, Povo Maubere maka Manan. Tamba sa?

Iha mundu, ita rasik mos, hola decijaun hili semiteriu proprio atu hakoi ema ne’ebe maka karik mate tamba COVID 19. Ita rasik la tau atensaun ba rekomendasoens lubuk ida maka Organijasau Mundial Saude-nian fo’o sai. Kuaje liu ona tinan ida resin, karik la sala, rekomendasaun OMS ne’e ita nunka rona nia is. Ema la koalia kona ba rekomendasaun ne’e.

Ho Asaun “ Vera Cruz”, rekomendasaun ne’e hahu mosu, no’o reprejentante OMS rasik lori kopias ba entrega ba Maun Boot Xanana. Husi ne’e ita hatene, afinal, OMS rekomenda katak, iha sirkunstanisas balun, atu hakoi ema ne’ebe mate tamba COVID 19 precija respeita ema mate ne’e nia dignidade, soxiedade ne’e nia Kultura, nia Relijiaun no’o nia Tradisaun.

Rekomendasaun ne’e furak tebes no’o mai responde ba Timor-Leste, povo Maubere nia realidade. Ita Timor-Leste iha Lisan ne’ebe regula oin-sa ema moris, moris; oin-sa ema moris ne’e kaben no’o hatur nia uma kain no’o relasiona malun ho familia fen-laen nian, humane-feto-san; no’o oinsa hakoi nia ema ne’ebe mate. Tamba, ba ita ema Timor-Leste , ita Maubere, ita nia ema ne’ebe mate la hakotu reasaun emosional, la halakon relasaun familia, la halakon vinkulus espirituais, tamba ita fiar katak ita nia ema ne’ebe mate sei TU’UR nudar ita nia Matebian hodi harohan ba ita nafatin. Ita mos husu nafatin ba ita nia Matebian hodi harohan ba Maromak atu tulun ita nafatin. Tamba ne’e maka ita nia tradisaun, iha kada lorong 1-2 fulan Novembru, loron matebian, ita ida-idak fila ba ita nia Knua hodi sunu lilin ba ita nia matebian sira, vijita sira nia rate.

Portantu, husi expojisaun simples refere, hau hakarak dehan Asaun Vera Cruz ne’ebe maka Maun Boot Xanana halo, terus, toba iha rai, iha maho-ben nia okos, lori povo Maubere ba vitoria. Povo Maubere maka manan, Maun Xanana la manan buat ida, ema seluk mos la lakon buat ida. Tamba povo maka manan.

Tamba sa maka Povo maka manan?

Tamba hahu agora ba oin, mate tan COVID 19 ka la tan COVID 19, povo Maubere sei hakoi nia ema ne’ebe mate, tuir Maubere nia Kultura, nia Relijiaun, nia Tradisaun, liu-liu tuir nia Lisan ( Hukum Adat) no’o fundamenta ba Konstituisaun RDTL, artigu 6, alinea (g) ne’ebe dehan “… afirmar e valorizar a personalidade e o patrimonio cultral do povo timorense”.

Maibe, husi aspektus finanseirus no’o teknikus, karik difisil Oituan. Maibe Estadu no’o orgauns kompetentes bele hare oinsa kria kondisoens ba implementasaun medidas ne’ebe maka adekuadu.

Husi reflexaun ne’ebe hau hakerek liu ba ne’e, hau hakarak hateten katak Maun Boot Xanana mos la manan, Governo mos la manan no’o la lakon nia autoridade bainhira entrega Mate-isin ba Familia Matebian-nian. La iha ema ida maka lakon, no’o manan. Povo Maubere, Povo Timor-Leste maka manan, tamba ita hotu servi nia no’o tane nia Kultura, nia Relijiaun, nia Tradisaun, no’o nia Lisan.

Kona ba siencia, siencia evolui tuir evolusaun sociedade. La iha siensia ida maka manan ka lakon iha prosesu desenvolvimentu soxiedade no’o iha soxiedade ne’ebe siensia ne’e moris no’o evolui. Siencia adapta an, no’o korije an hodi kontinua desenvolve an nafatin ba oin. Siencia ema moris maka produs, siencia labele sai estatiku, siencia dinamika no’o dinamiza nia an tuir dejenvolvimentu sociedade no’o nia nivel de produsaun meius de produsaun no’o produsaun ekonomika.

Uluk ladauk mosu COVID 19, ema matenek nain sira iha area medisina, ladauk buka atu oinsa prevene, kombate pandemia ne’e. COVID 19 mosu, matenek nain hotu-hotu, laboratoriu oi-oin buka halo peskija, buka produs vacina no’o buka produs aimoruk atu bele kombate pandemia-ne’e. Portantu siensia evolui, siensia la manan nem lakon, tamba iha hela evolusaun konstante no’o permanente. Ema matenek nain balun dehan nune’e, aimoruk hotu-hotu ne’ebe ita produs mai husi fonte tolu deit: reinu animal, reinu mineral no’o reinu vegetal. Medisina tradisional iha kedas bei-alan sira nia tempo no’o liga an ba poder supranatural, ita bele dehan nudar siencia (bahasa hanaran Kearifan Lokal), Depois siencia oi-oin desenvolve, siencia medisina mos desenvolve hodi hamosu laboratoriu, instituisoens peskijas, moderniza produsaun aimoruk hodi bele trata ema ne’ebe moras. I siensia sei la para iha ne’e. Siensia sei kontinua evolui.

Hakoak boot

AC SK FF

IMPASSE… IMPASSE… oi-oin…

Nahe Biti ba hodi Tu’ur , Tu’ur hodi tesi ita nia lia

Timor-Leste ho nia povo labele moris bebeik iha buat ne’ebe ema fo naran ona “ IMPASSE”. Termu vulgar tiha ona!

Impasse tamba sa?

Impasse tamba Ukun Nain sira la kohi rona sidadaun sira nia hanoin, ideias, propostas ka propostas de solusoens ba saida deit maka akontese iha rai laran, iha sociedade nia let, tamba iha persepsaun ne’ebe la hanesan kona ba fenomeno ida, faktu ida.

Haluha tiha lai ituan impasse politiku ( husi 2017 mai…) mai ita hanoin likus tok impasse ne’ebe la’o dadauk iha Vera Cruz tamba iha persepsaun, iha reasaun husi sidadaun ne’ebe simboliza hela iha Maun Boot Xanana nia postura. Hanesan ita rona iha midia social, televijaun, radio, Maun Boot Xanana afirma bebeik katak asaun ne’ebe nia halo la’os la fiar COVID 19 iha ka propagasaun/hadaet hela iha ita nia rain; la’os hakarak hamono governu ka ema ruma. Asaun ne’e la iha objektivu hamonu ema ka governo.

Maun Boot Xanana dehan, COVID 19 ne’e moras ida ke la’o hela, iha mundo tomak. Maibe precija metodos de kombate ne’ebe maka los no iha ekidade iha tratamentu sidadaun-sira.

Maun Boot Xanana afirma katak asaun ida ne’e atu fanu soxiedade kona ba papel sidadaun atu intervem iha vida politika, civika, social, kultural Nasaun-nian ka Estado-nia, karik hare buat ruma maka la’o la los, ka buat ruma ka decijaun ruma maka halo soxiedade lakon fiar ba ita hotu.

Konkretamente Asaun ne’ebe la’o dadauk, tamba tuir Maun Xanana diagnostiku ne’ebe hatun ba matebian la los. Tamba ne’e maka familia tomak no’o Maun Xanana hakarak lori mate-isin (matebian) ba halot tuir Lisan, Kultura, Relijiaun ema Timor-oan-nian.

Asaun ne’e hamosu IMPASSE. Tamba governu to’o ohin ladauk foti decijaun atu resolve tiha Impasse ne’e. Ita asiste iha TV Ministra Saúde, Doutora Odete, ba koalia ho Maun Boot Xanana. Furak ona tamba iha ona inisiativa husi Governo atu koalia. So ke salah ituan maka Ministra ba hakarak impoem deit decijaun, autoridade Governo-nian no’o la loke dalan ba negosiasaun. Iha pensamentu ida atu hatudu katak ESTADO Forti liu Sidadaun. Pratika ne’e bele hanaruk Impase, bainhira sidadaun rejiste, tamba fiar iha nia persepsaun, katak nia iha dalan los hela.

Hau hanoin, lolos ne’e, Ministra Odete ba halo negociasoens hodi aprejenta propostas de solusaun hodi nune’e bele diskuti ho representante familia matebian hodi bele resolve impasse ka situasaun ne’e.

Komandante Klamar Fuik, ba koalia ho Maun Boot Xanana lori hanoin, lahatene se proposta husi Governo ka ideia husi Alin Klamar Fuik rasik. Maibe , kaer deit lai ba ideia-deit, ka nudar ideia-inisiativa husi Alin Klamar Fuik. Ideia ne’e Maun Boot Xanana no’o familia matebian konkorda ona. Ema barak rona e fiar katak finalmente Governo bele resolve ona sitasaun ne’e.

Maibe depois kalan rona fali, katak Governo la aseita ho hanoin-ideia ne’ebe Alin Klamar Fuik aprejenta.

Karik nune’e, ita hanoin hikas fali prinsipius ‘NEGOSIASOENS NAUN I NUNKA”, nudar prinsipius ne’ebe ita adopta atu hare ka resolve problema ruma. Sera ke prinsipius ne’e aplikavel iha ita nia soxiedade aktual?

Hau fiar labele! Hau hanoin katak ita ne’e soxeidade ne’ebe iha valores, iha kultura (tradisaun) “ nahe biti boot” hodi bele rejolve problema hotu-hotu.

Hau fiar katak Governo bele iha “ kepekaan/kepedulian”, ka sencivel ba problema aktual ne’e hodi bele hahu halo negosiasaun ho familia matebian ne’ebe oras ne’e dadauk reprejenta hela husi Maun Boot Xanana. Tamba reprejenta hela husi Maun Boot Xanana, maka dimensaun problema ne’e luan no’o klean, ba iha moris soxiedade tomak.

Ne’ebe hau hanoin, se bele, karik bele ka sei hakarak rona, hodi evita situasaun dada ba beik-beik, Governo kria ekipa ida hodi halo negosiasoens, bajeia ba Proposta ida hodi aprejenta ba familia matebian ne’ebe Maun Boot Xanana maka hanesan hela representante.

Hau hanoin ida ne’e, tamba hau hakarak hateten katak, Asaun ne’ebe iha ne’e, ita labele hare husi angulu politiku, ka politija, maibe ita hotu, Governu mos, precija hare hanesan expresaun diskordansia sidadaun ida ba faktu ida ka decijaun ida maka Ukun Nain ida foti. I ne’e, iha soxiedade demokratika, normal. Demokrasia funsiona ho apoios no’o egijensias sidadaun ida-idak ka em grupo. Vota ba partido ida, ne’e hatudu katak sidadaun-sira apoia-nia; exige ba Ukun nain sira, ne’e hatudu katak sidadaun sira kontribui aktivamente atu hadia decijoens. Nune’e maka demokrasia no’o Ukun funsiona.

Ne’ebe hau fiar katak, tama ona ba loron tolu (terceiro dia) karik tempo to’o ona atu halo negosiasaun ka ho ita nia Lisan, nahe Biti Boot ( iha musika ne’ebe ita karik sei lembra hela : Nahe-biti, nahe-bito hodi tesi ita rua nia lian) hodi parte sira tu’ur para resolve problema sa deit maka mosu, hatur an ba iha prinsipius katak Ukun no’o Bandu ne’ebe ita kaer ka simu, ne’e Povo-nian. Nune’e maka ituan ka barak, lubun boot ka kiik, maka hamrik koalia, bele reprejenta aspirasaun ema tomak nian.

Koalia ba malun sei resolve problema, hametin fiar, no’o konsolida liu tan ita nia demokrasia. La iha ema ida maka la moris husi sala, musika ida tan ne’ebe interesante.

Rekoinese katak buat balun ita halo sala, ita halo Los tiha, sidadaun sei fiar liu ita no’o hadomi ita.

Hakoak boot.

Avelino Coelho Shalar Kossi FF

14.3.21

ENTRE INUNDASAUN NO’O EXODUS EMA BA MUNISPIUS:

Sa fenomenu mak ne’e ?

Ita hotu hatene, lalika ita haklean expojisaun, katak ita ema timor-oan husi ita nia bei-alan sira to’o agora, ita ida-idak moris iha ita nia Knua no’o ita ida-idak iha rai atu halo uma, halo to’os, halo natar, halo animal nia luhan. Ita ida-idak iha ita nia aktividades produtivas atu produs bens materiais ne’ebe ita precija ba ita nia moris.

Ita ida-idak iha ita nia Lisan! Ukun ne’ebe hatur husi kedas ita nia bei-alan sira. Ukun ne’ebe garanta ekidade no’o ekilibriu entre ema no’o natureja, entre natureja no’o ema! Tara –no’o-bandu maka nudar Ukun ne’ebe maka hasai no’o fo’o hatene ba ema hotu. Hanesan povo Romanus sira, iha evolusaun sira nian, sira hamosu “ Lei das Doze Tabuas”. Hatur iha fatin publiku hodi membrus sociedade tomak hatene no’o kumpri.

Kontudu ho evolusaun ita nia sociedade rasik, ita barak husik hela ita nia Knua hodi mai sidades boot ho objetivu atu eskola, atu bele hetan futuru ne’ebe diak-liu, husi ekonomia anterior. Bele ho kursu ne’ebe ita hetan, ita bele desenvolve kareira iha funsaun publika, iha militar ka polisia, bele srvisu iha empresas-sira, ka bele mos, karik iha kapital, halo rasik ita nia negosiu. Ita tenta liberta ita nia an husi modelo produsaun Knuas-nian.

Ita nia jovens barak, inklui mos inan no’o aman sira husik hela Knua, tamba hare ba iha ekonomia agrikula, la oferese perspektivas ne’ebe diak , desloka ba sidades boot sira atu buka servisu no’o aktividades seluk ne’ebe bele produs reseitas ruma ba ita nia moris no’o ba ita nia familia. Aktividades empresariais ne’e inside liu ba sektor informal, hanesan fa’an modo iha estrada ibun, iha merkadus “tradisionais”, loke kios ruma, loke loja ruma, servisu iha empresas-ruma nudar trabalhador hodi bele hetan reseitas ruma hodi tahan familia nia nesesidades.

Husi sektores hirak ne’be hau temi, barak iha uma rasik, barak hela hamutuk iha fatin ida, barak, tamba fatin atu halo uma ba hela la iha, “terpaksa” , apesar de hatene risku boot, halo uma iha mota-ninin, foho-lolon no’o iha fatin ne’ebe konsideradu riskus no’o la iha kondisoens dignas atu hari uma ba.

Ita mos, apasar de hela iha sidades, ita nia relasionamentu ho ita nia Knua kontinua ita mantein. Iha-lia ruma, halo tuir Lisan-ruma, iha tempo finadu ka lorong matebian, ita ida-idak fila ba ita nia Knua. Ne’e deslokasoens normais ne’ebe ita realiza iha tinan ida nia laran no’o repete iha ita nia vida tomak, enkuantu ita husik hela ita nia moris fatin hodi buka moris iha fatin seluk.

Kontudu, ho krise ne’ebe ita hasoru dadauk, hanesan propagasaun pandemia covid 19, Estado precija hola medidas hanesan dekreta Estado de Enerjensia ( EE) hodi permite foti medidas konkretas atu proteje ita nia sidadaun-sira labele hetan kontaminasaun husi moras ne’e.

Iha fulan marsu ne’e nia laran, ita hotu hare katak hahu iha propagasaun covid 19 iha ita nia soiedade. Estado precjia dekreta Serka Sanitaria, nudar medidas preventivas atu proteje sidadaun-sira husi propagasaun ka kontaminasaun moras ne’e. Medidas ke los no’o universalmente Estado hotu-hotu aplika ka rekomendadu husi Organijasaun Saude Mundial.

Kontudu, Estado precija hare mos medidas ekonomikas ne’ebe relevantes atu garanta sidadaun sira-nia bem estar, hanesan ai-han, fatin hela no’o ba sira ne’ebe maka lakon servisu precija iha meius de rendimentu seluk hodi nune’e bele sustenta sira nia an no’o sira nia familia, tantu iha Dili, nune’e mos iha munisipius sira.

Iha aplikasaun Serka Sanitaria ne’e, iha Dili, atu la aborda munispius sira ne’ebe mos hetan aplikasaun Serka Sanitaria, ita assiste ema lubun-ba-lubun tenta ka buka meius atu fila ba sira nia munisipius. Balun , la’o tuir regras, hein autorijasaun maka sai husi Dili. Balun fali, tamba karik falta informasaun ka karik urgensia ruma labele hein kleur-liu, hola decijaun sai husi Dili liu husi dalan Korta atu bele to’o lalais nia Knua ka nia hela fatin ba. Tamba dalan Korta lais –liu, mesmo ke hatene lori konsekuensias ba maluk seluk, lori riskus ba sociedade no’o nasaun tomak.

Independentemente, sidadaun sira nia vontade atu fila ba sira nia Knua ka munisipiu , iha preokupasaun lubun ida maka karik ita precija hare, hanesan :

  1. Tamba sa maka sira bai-bain hela iha Dili, agora hakarak fila hikas hotu ba sira nia Knua?

Hau fiar katak ema barak liu decide fila ba Knua tamba ekonomikamente labele aguenta moris iha Dili. Ai-han laiha, tamba servisu la iha; selu kost ka uma atu hela labele, tamba servisu la iha. Hare ba realidade ne’e, ita nia alin sira, inan-aman sira neebe sente la iha ona meius, prefere fila ba sira nia moris fatin. Apesar de hatene sei hasoru situasaun hanesan osan la iha, ahi-energia la iha, karik; pelo menus la mate hamlahak tamba to’os no’o natar oferese hela meius de subsistensia.

  1. Sera ke fila ba sira nia Knua problema la iha osan, la iha ai-han bele resolvidu ona?

Sidadaun sira ne’ebe decidi fila, sira hatene hela katak sei hasoru situasaun refere, tamba uluk iha Knua osan la sirkula iha ne’ebá maka sira decide buka moris iha vilas ka iha sidades boot, hanesan Dili. Hodi nune’e, balun ne’ebe kosnegue, haruka osan ituan ba Knua hodi hari uma ida, selu fali maluk seluk hodi halai natar, kuda to’os ka hakiak animal ruma. Aktividades ekonomikas hahu desenvolve iha Knuas.

Husi espojisaun refere, hau to’o iha konklujaun katak ita la resolve problema, maibe ita husik hela sidadaun ida-idak la’o tuir nia instintu/naluri. Ita hirak ne’ebe kaer Ukun ladauk hola medidas konkretas atu evita desdobramentu situasaun no’o prolonga sidadaun sira nia incerteza.

Se situasaun ne’e ita la resolve, ita husik hela nia desdobramentu, halo malirin netik iha fatin balun, maibe sei mosu fai iha fatin seluk ho gravidade ne’ebe maka boot liu. Ita asistente hela desenvolvimentu “ mutatis-mutandi” iha tratamentu kestoens de relevansia ba Nasaun no’o Povo.

  1. Se nune’e sa politika maka Estado tenki foti ?

Hau hare ita nia Estado iha kondisoens atu bele hasoru problemas ne’ebe sidadaun sira hasoru hela, tamba aplikasaun Estadu Emejensia, Serka Sanitaria no’o liu-liu, no’o at liu, impaktu husi inundasaun ne’ebe halo ema barak lakon uma, lakon sasan no’o familias balun lakon nia ema ne’ebe sira hadomi.

Oinsa ita bele resolve situasaun exodus ?

Hau hanoin Estado precisa maka analisa, entende rajaun de migrasaun, hanesan hau refere iha leten, no’o buka penetra iha konsiensia tamba sa maka sidadaun sira hahu halo “exodus” – retirada aselerada husi sidades ba fali Knua.

Se Ukun Nain-sira entende situasaun sidadaun sira nian, maka Ukun Nain bele hola medidas ekonomikas ne’ebe maka bele garanta sidadaun hotu-hotu moris nafatin iha Dili, mesmu ke la iha servisu, no’o garanta sidadaun sira bele aguenta moris iha periodo Estado Emerjensia no’o Serka sanitaria.

Estado iha Orsamentu Jera do Estado 2021 ne’ebe maka Parlamentu aprova tiha ona. Presidente promulga no’o publikadu ona iha Journal da Republika. Estado iha OGE! Precija maka altera rubrikas orsamentais balun, hodi aloka fali ba fo’o asistensia ekonmika, humanitaria ba sidadaun sira ne’ebe afectado; aloka hikas orsamentu ba reparasaun-rekonstrusaun estradas ne’ebe at ka kotu, ponte ne’ebe at ka kotu, uma populasaun nian ne’ebe maka naksobu ka be lori.

Estado iha osan! Ita ladauk precija hola decijaun atu husu tulun husi rai seluk. Husik ba raiseluk rasik maka deside atu tulun ita. Ne’e kestaun politika no’o integridade nasional. Se ita iha hela Orsamentu Geral Estado, ne’ebe maka Governo dehan la precija foti-lai, tamba osan sei iha, no’o funan sei diak hela, maka agora ho pandemia, ho inundasaun no’o gravidade situasaun, Estado bele foti no’o aloka kedas orsamentu ba resolve situasaun sira ne’e hotu.

Hau fiar katak, hare ba gravidade situasaun iha futuru mai, maka Estado tomak , partidos hotu-hotu, sociedade sivil tomak bele tu’ur hamutuk hodi buka konsensu nasional-ida no’o define prioridades desenvolvimentu hahu husi Knua-sira maka mai sidades. Fo’o liu knar boot ba autoridades komunitarias, xefes sucos sira, atu hahu desenvolve sira nia sucos no’o evita migrasaun populasional ba sidades boot sira. Desenvolvimentu ne’ebe sustentavel, maka desenvolvimentu ne’ebe maka evita urbanizasaun no’o hamosu ekuidade desenvolvimentu fisiku no’o ekonomiku.

Hau hanoin, ideias sira ne’e bele tulun ita halo abordagem ne’ebe ke diak hodi hamosu Politikas Publikas ne’ebe los no’o iha implementasaun, garanta sustentabilidade, fo’o moris diak ba povo no’o fo’o esperansa boot liu ba futuro ema ida-idak nian.

Avelino Coelho Shalar Kossi

12.4.21

oznorTO_vivi

RISKUS NO’O OPORTUNIDADES HUSI CORONA VIRUS: MEDIDAS EKONOMIKAS URGENTES BA TIMOR-LESTE. Dr Avelino Coelho, Shalar Kossi FF

RISKUS NO’O OPORTUNIDADES

 HUSI CORONA VIRUS:

MEDIDAS EKONOMIKAS URGENTES BA TIMOR-LESTE 

Dr Avelino Coelho, Shalar Kossi FF

Sai ona klaru liu katak kadeia fornesimentu globál sira, inklui hirak-ne’ebé iha relasaun ho ai-han importadu mai  Timor-Leste, sei kona ha atingidu ho interrupsaun tanba efeitu indiretu hosi krize Vírus Corona.


Maske iha ona liafuan de konfiansa  hosi Governu hodi fó-garantia sira, maibe kontinua  laiha klareza katak importasaun foos hosi nasaun sira hanesan Vietname bele disponivel nafatin, no maske sira hetan susesu iha sira-nia negosiasaun ho nasaun ne’ebé esporta foos, laiha garantia ba nia kualidade ka kontinuidade fornesimentu. No’o, pior liu tan, maka halo Timor-Leste de pendente liu tan.

Tuir tempu, impaktu ba nasaun ninia seguransa ai-han ein jerál, no espesifikamente liu-li ba estadu saúde no nutrisaun hosi grupu vulneravel sira iha sociedade  nia let, bele sai boot liu duké efeitu hosi vírus ne’e rasik. Bazeia ba realidade no’o dadus estatístiku kona-ba saúde no nutrisaun iha ita-nia rain, husu ema atu han menus liu maka  la’ós solusaun ne’ebe viavel. Kualkér redusaun ba seguransa ai-han bele, por ezemplu, hamosu efeitu negativu ba nutrisaun no saúde povu nian no hamenus sira-nia imunidade hasoru moras hada’et nian, entre moras hadaet-sira ne’ebe iha,  moras rua ne’ebe maka bele sai riskus ba sociedade maka covid-19 no tuberkuloze. Realmente, teoriss medikas hateten katak virus covid 19 fasilmente ataka liu maka ema sira ne’ebe iha moras seluk, entre seluk, ida maka tuberkulose. Maibe, tau ses tiha teoria ne’e, Estado precija regista katak sidadaun barak liu mate durante tinan barak Ukun An maka husi moras hansean tuberkulose no’o seluk tan.

Maske situasaun atuál ne’e ia probabilidade atu hamosu problema boot ba Timor-Leste, ita mós bele uza situasaun ne’e nu’udar oportunidade atu aumenta maka’as seguransa ai-han, saúde no nutrisaun no iha tempu hanesan aumenta oportunidade sira ba empregu no hamenus ita-nia dependénsia ba importasaun. Tanba efeitu multiplifikadór ekonómiku, kada dolár ida-ne’ebé gasta atu importa ai-han signifika dolár sanulu ne’ebé lakon tanba labele uza atu aumenta ita-nia nasaun nia kapasidade produtivu.


Estratéjia atu simplesmente fahe osan ba ema bele aumenta ema invididuál ka família, ka negosiante ida nia kbiit sosa ba tempu badak, no ikus liu bele haburas setór retallu  iha ekonomia laran, maibé sei lato’o, bainhira, por ezemplu, loja no merkadu sira labele halo operasaun tuir kapasidade másimu, ka bainhira falta ai-han no sasán esensiál ba konsumu  umakain sira ne’ebe bele hetan iha merkadu. Buat ne’ebé ita hasoru hela daudaun mak eskasés iha sorin-oferta nian, no ida-ne’e mak buat ne’ebé ita tenke hadi’a. Mezmuké ladauk falta ai-han importadu, atu tau de’it osan iha família no negosiante individuál sira-nia liman sei sai kontra-produtivu bainhira maioria hosi osan ne’e mak gasta ba ai-an importadu. Estratéjia ida-ne’e nia efeitu sei aumenta de’it ita-nia nasaun nia produtu esportasaun boot liu hotu, ne’ebe durante ne’e ita exporta maka “ merkadoria”   Dolár Estadus Unidus. Ita expora dollar tamba usa ba selu importasaun no sei halo aat tan ba ita-nia situasaun ekonómiku.


Tanba situasaun ida-ne’e, prioridade ida hosi kualkér resposta ekonómiku viavel ba krize COVID-19 mak atu investe estratejikamente kedas ba produsaun ai-han lokál, ho foku partikulár atu hetan vantajen di’ak liu hotu hosi sazaun agríkola atuál, no ho hanoin ba gerasaun ida tuirmai tan.

Ita tenke foti oportunidade ida-ne’e atu hamate mitus katak Timor-Leste labele fó-han ba nia an rasik, no espesifikamente atu halakon persepsaun kona-ba nia dependénsia ba foos importadu.

Ita tenke hamate mitus katak  susar tebes ba Governu atu kria empregu.

Ita tenke hamate mitus sira relasiona ho hanoin ekonómiku ne’ebé laiha ona relevánsia ba realidade aktual.

Ita tenke hamate mitus  katak atu bele sai sosiedade modernu, Timor-Leste tenke husik ka haluaha tiha  nia populasaun rurál no to’os-natar na’in sira-nia rekursu, kapasidade no matenek. Katak sira sei la fo’o osan ba Estado. Hanoin ida ke salah tebes.

Ita tenke foti oportunidade atu hamate mitus katak Timor-Leste tenke hela dependente ba nasaun seluk ba produtus de konsumo ka de nesesidade bajiku, maioria hosi merkadoria báziku liu ne’e, ita importa.

Daudaun ne’e, iha Timor-Leste ita sosa Dolár Estadus Unidus hosi Amérika uza rezerva mina no gás hosi Tasi Timor depois ita haruka osan ne’e sai kedas  hodi hola produtu ai-han ne’ebe ho kualidade kualidade menus, prinsipalmente sasán importadu, hanesan foos, super-mie, mina-te’in, trigu-uut no masin-midar, naan no ikan kaleen, no bee ákua… ba ita nia konsumo, ke tuir-lolos, ita nia povo bele produs hela. Flata maka politika Estad0-nian!

Portantu, ita presiza haree krize ne’e nu’udar oportunidade atu hahú troka situasaun ida-ne’e.

Iha dalan oioin liuhosi ne’ebé Governu bele hahú aumenta kapasidade produsaun ai-han lokál. Governu bele kontrata estratejikamente ho produtór to’os no natar na’in sira iha área espesífiku ne’ebé anota tia ba sira-nia kapasidade produsaun resikliu ba produsaun ai-han espesífiku. Nu’udar alternativu, nomós/ka iha tempu hanesan, Governu bele implementa programa empregu sira iha área xaves hodi hamenus ita-nia dependénsia ba ai-han importadu. Modelu ida-ne’ebé governu bele adopta mak ida-ne’ebé hatudu ona susesu boot iha área rurál sira iha Índia.


Iha tinan 2005 Governu Índia lansa tiha Lei Garantia Empregu Rurál Nasionál Mahatma Gandhi. Lei ida-ne’e fó garantia ba empregu loron-100 kada tinan ba umakain rurál ida-idak. Katoluk ida hosi empregu hirak-ne’e mak rezerva tiha ba feto sira. Programa ne’e mak suporta liuhosi Fundu Garantia Empregu Nasionál hosi governu sentrál. Aspektu importante hosi Lei ida-ne’e mak katak nia fornese enkuadramentu bazeia-ba-direitus ida hodi garante empregu ba ema hotu-hotu ne’ebé hakarak servisu. Nia garante loron 3 kada semana ba ema sira-ne’e iha atividade intensivu ka traballu sira hanesan agrikultura no obras públikas iha nivel lokál.


Ezemplu Índia ne’e mak dalan ida oinsá Governu bele introdús konseitu garantia empregu iha Timor-Leste. Programa hirak hanesan ne’e hetan rekoñesimentu globalmente nu’udar ferramenta esensiál sira ba nasaun nia abilidade atu utiliza nia rekursu disponivel hotu – materiál no umanu – ho maneira produtivu.

Ho tempu badak de’it to’o rai-udan nia ikus, iha tempu uitoan de’it ba Governu atu intervein no foti medida sira ne’ebé bele halo kontribuisaun boot atu halo ekonomia sai produtivu liu no aumenta empregu no seguransa ai-han. Timor-Leste iha ona asesu ba matenek-na’in di’ak liu hotu iha mundu ne’ebé bele tulun atu dezeña no implementa programa hirak hanesan ne’e. Sei krusiál no urjente katak Governu hahú halo buat ne’e kedas. Se Governo iha intensaun diak, bele hahu programa desenvovimento agrikultura ho fasilmente.


Medida imediata ne’ebé bele inklui iha programa ida hanesan ne’e, maka: hatama kedas rai arável hotu-hotu ne’ebe iha  ba produsaun, aselera produsaun lokál ba sasán sira hanesan mie no filtru bee-moos no hatán ba asuntu infraestrutura lokál urjente (porezemplu sistema irigasaun no estrada lokál iha nivel Suku hodi asegura transporte ai-han). Lista ne’e mak limitada de’it tuir ita-nia imajinasaun no nesesidade. Produsaun filtru baratu no asesivel mós kontribui kedas ba Governu nia polítika atu halakon utilizasaun plástiku. Polítika ida-ne’ebé to’o agora Governu rasik falla atu trata ho seriedade tanba nia rasik kontinua uza bee botir-ákua. I importante liu, Governo precija insentiva produsaun ai-han seluk ho nutrisaun de kualidade ba sociedade.


Objetivu-jerál hosi kualkér resposta ekonómika ba krize tenke hanesan tuirmai ne’e:


– Hahú aumenta produsaun produtu oioin ba konsumu lokál;


– Foti medida sira hodi hametin katak hamlaha la sai efeitu boot liu hosi krize ida-ne’e;


– Hahú hametin katak kada dolár ida-ne’ebé gasta iha rai-laran fó duni benefísiu ba rain ne’e no la sai hosi rai-laran (no mós fó benefísiu hosi efeitu multiplikadór ekonómiku ne’ebé mai hosi gastus iha ekonomia lokál ). Ema simu osan, sosa ai-han husi produsaun nasional.


Karik la implementa medida urjente hanesan ne’e, ita sei hasoru situasaun reál tebes katak la’ós vírus Corona ne’ebé hamate ema, maibé falta ai-han. Ita labele filafali ba krize tinan 1978 – 1980 nian, ne’ebe ema barak ne’ebe foin tu’un husi ailaran, la iha produsaun tamba hela iha sentrus de konsentrasaun, barak mate ba hamlahak.


Situasaun atuál presiza prudénsia no polítika konsistente. Nia presiza katak ita tenke hanoin kona-ba oinsá atu utiliza modelu oin barak ne’ebé lori mai ita-nia rain durante tinan 20 nia laran liuhosi organizasaun internasionál barak, no hakat liu hanoin sira hosi modelu ne’ebé mak informa tiha liuhosi enkuadramentu ekonómiku dezatualizadu no limitadu. Ita bele haree globalmente katak nasaun barak no analista barak husik konstranjimentu restritivu hosi hanoin ekonómiku ne’ebé domina no aumenta ita-nia dependénsia durante tinan 20 nia laran. Ita bele mós haree hosi relatóriu sira iha jornál barak no hosi ajénsia sira hanesan Banku Dezenvolvimentu Aziátiku katak ita-nia rejiaun hasoru hela krize sekundáriu karik iha  interrupsaun ba kadeia produsaun no fornesimentu ne’ebé bele mosu tanba vírus ida-ne’e.


Ita tenke aumenta produsaun lokál kedas. 

Buat ne’ebé ita iha ona, buat ne’ebé to’os no natar na’in lokál sira halo rasik iha nivel Aldeia no Suku, iha rai-laran no sidade, hatudu ona katak ita bele sai auto-sufisiente. Hodi tuir nune’e, Governu tenke aloka parte boot hosi kualkér resposta ekonómika ba emerjénsia hodi hasa’e kapasidade produsaun agríkola no lokál iha nivel hotu-hotu. Kada familia tenki kuda nia rai ne’ebe nia iha, mesmo nia la fa’an, noa bele komsume. Karik nia fa’an, nia konttibui ba fornse bens de konsumo ba ema sira ne’ebe simu osan, maibe la iha rai atu kuda. Sira sosa, merkado nakloke, osan sirkula iha rai laran.


Presu fiskál sei relativamente ki’ik, no benefísiu sei boot tebes. 

Ho konsiderasaun ba sensus foin lalais liu, maiz ou menus 30% hosi populasaun moris hosi agrikultura. Persentajen ne’e bele aumenta, no kapasidade produtivu hosi to’os no natar na’in sira-ne’e bele hasa’e tiha. Fulan liubá Fundu Petróleu lakon $1.8 billaun, ne’e mak 1,800,000,000 iha semana ida de’it nia laran. Ho pedasuk ki’ik de’it hosi montante ne’e (entre 10% no 20%) pelumenus 30% hosi populasaun bele hetan servisu iha atividade produtivu. Katak, pelumenus to’os no natar na’in sira hotu iha Timor-Leste bele iha empregu atu prodús ai-han no produtu sira-seluk hodi fó-han ba ema seluk .


Ho empregu, ema sei hahú servisu ho sira-nia rai rasik, no ita bele hahú implementa medida sira hodi hamenus presu ai-han ne’ebé agora karun, no bele tau osan iha povu Timor-Leste nia liman ne’ebé bele rasik aumenta atividade ekonómiku rasik.


Peskiza hosi ekonomista notavel liu iha mundu, ho perspektivu ne’ebé nasaun barak iha mundu hahú adopta, fó hatene ita katak ezisténsia programa garantia empregu sira sei asegura katak ema bele hakat bá oin hodi hahú sira-nia negósiu rasik iha ekonomia estavel liu ho demanda estavel liu duké buat ne’ebé ita esperiénsia iha pasadu. Estabilidade ne’ebé programa hirak-ne’e lori ba ekonomia no ba demanda totál sei asegura katak ema dezempregadu barak ohin bele hetan empregu iha setór privadu. Esperiénsia ho programa kriasaun empregu diretu iha nasaun oioin iha mundu,  hatudu ona katak nia promove empregu iha setór privadu lalais liu duké polítika estímulu ekonómiku konvensionál.

Agora, tempu to’o ona atu dezeña no implementa programa hirak hanesan ne’e. Atu fahe de’it osan ba família ka negosiante sira ne’ebé sei halai lakon kedas ba rai-li’ur,  bainhira ema sosa sasán importadu, sei lori ita atu tuir tan dalan ba dependénsia no konsekuénsia aat liután. Ita hasoru duni dezafiu boot iha dalan bá oin, maibé, ida-ne’e mós reprezenta oportunidade boot ida ba ita-nia rain dezde ukun-an. Fiar iha kapasidade produsaun ai-han rai laran, investe. Se la  fiar, buka dalan ba importasaun ba. Ita hare foin rona deit katak Estado atu fo’o subsidiu, iha Dili laran iha Sucos balun ema hahu dudu malu atu bele regista an hodi bele hetan netik apoio ida le insignifikante ba nia familia. Maibe nia precija. Estado tenki hare situasaun hanesan ne’e nia efeito ba tempo naruk. 


Tempu  badak liu.

A TEORIA DE SOBERANIA ALIMENTAR

A TEORIA DE SOBERANIA ALIMENTAR

E A ACTUAL CRISE EM DESENVOLVIMENTO:

Timor-Leste até onde chegarás ?

A – Uma sumária retrovisão

Está a tornar-se cada vez mais claro que as cadeias de abastecimento mundiais estabelecidos ao longo dos anos, que situando países em dependência mútuas e desequilibradas, onde os mais pequenos, mais fracos, poucos desenvolvidos se estavam completamente dependentes dos grandes produtores mundiais, com esta pandemia vão se desmoronando e, certamente, irá criar alterações dos relacionamentos de mercados até aqui existentes e irá desafiar o sistema “ económico e financeiro” acreditado em séculos da marcha da humanidade.

Como Timor-Leste, enquanto uma Nação-Estado estabelecido àpos uma longa e difícil guerra de Libertação, com forte presença da comunidade internacioinal, em 1999, que “ditava” a adopção de políticas e políticas públicas nacinais e a adopção dum quadro jurídico pervasivamente avesso às realidades culturais do Povo em desenvolvimento, se dependeu agressivamente aos produtos de primeira necessidade dos grandes produtores mundiais, apesar de ser um País com fortes raizes de riqueza agrícola e uma vasta pastagem para qualquer espécie animal.

Durante anos que foram, registou-se uma “teoria politica” de soberania alimentar com a criação de uma Comissão de Soberania Alimentar para dar o reversso às realidades em curso, e assestando actividades orientados a uma agricultura verde com uma política de importação de sementes. E tudo deu o que deu, ao longo dos anos que vivemos dependentes dos fornecimentos do exterior, com uma certa margem de oferta e procura de produtos nacionais, embora ainda assim, ameaçados pela prática da política liberal e do mercado livre.

Ora bem, o conceito-teoria de Soberania Alimentar que adoptamos e, até estavamos bem cheio de orgulhos, está agora a ser testada com a chamada “ pandemia” que assola quase uma parte geral do globo e, principalmente, os grandes fornecedores à que estavamos cativados.

Portanto, voltando a tese de uma possível queda das cadeias de fornecimento, incluindo as relativas à importação de alimentos para Timor-Leste, continuarão a ser perturbadas pelo efeito da crise do vírus da Corona, que será de NÓS?

B – Medidas do Governo

Apesar das primeiras garantias dadas pelo Governo, (Lusa) onde se diz

… o pacote de medidas divide-se em oito áreas principais e inclui medidas relativas a distribuição de bens essenciais, linhas de crédito, isenções fiscais e subsídios para cidadãos..”

E prevê que que se torna nescessário

… assegurar a continuidade do fornecimento de transportes marítimos e aéreo…”

não é claro, e não se pode especular, que estejam disponíveis importações de arroz de países como o Vietname ou outros, que podem desde já, como medidas preventivas para assegurar o fornecimento interno aos seus cidadãos, não accionarão a exportação.

As medidas como “lidas”, embora estão por aprovar, demonstram que o executivo timorense acredita mais na importação do que na produção nacional.

Com o tempo, o impacto da segurança alimentar e da situação sanitária dos países poderá mesmo ser maior do que os efeitos do próprio vírus. Tendo em conta as estatísticas sobre saúde e nutrição no nosso país, pedir às pessoas que comam menos (alimentos) não é uma solução viável, desde que não haja uma política concreta orientada a agricultura e medidas que possam alterar o modelo de vida duma parte da sociedade, não querendo neste ensaio referir à “classe média em ascenção”. Qualquer esgotamento ou quebra da capacidade da segurança alimentar, onde a nossa política sempre foi, é e será na base de importação e não na produção, pode, por exemplo, ter o efeito de agravar a nutrição da nossa população e, por sua vez, de diminuir a sua imunidade ou de dispositivos de resistência a qualquer doença, para não falar só de pandemias.

Embora, ainda estarmos incertos de que a situação mundial possa causar problemas significativos à Timor-Leste , chegou o momento de tirar ilação dos lapsos e encarrar esta actual evolução como uma oportunidade para melhorar, significativamente, a segurança alimentar e, ao mesmo tempo, aumentar as oportunidades de emprego e diminuir a nossa dependência das importações. Cada dólar gasto na importação de alimentos é um dólar desperdiçado que poderia ser utilizado para aumentar a capacidade produtiva do nosso país.

C – O que se deve fazer?

O simples facto de se fornecer às pessoas “ esmolas” em dinheiro pode aumentar o poder de compra de famílias ou empresas individuais, mas não é suficiente, ou não funciona, quando, por exemplo, as lojas e os mercados não estão a funcionar em plena capacidade, ou quando há falta de alimentos importados. O que poderemos enfrentar, no futuro, ou agora é uma escasses do lado da oferta e é isso que temos que resolver. Mesmo que não houvesse escassez de alimentos importados, colocar dinheiro nas mãos de famílias e empresas individuais é contraproducente, se a maior parte desse dinheiro for gasto em alimentos importados. O efeito será apenas aumentar o maior item de exportação do nosso país – o dólar americano e agravar a nossa situação económica, pois porque dependemos totalmente ao único fundo soberano, o Fundo Petroliféro. Lembra-se que cada USD 100 que se entregue à cada família, são USD 100 que fogem da caixa, e são USD 100 ou menos que vão a compra de produtos importados.

Dada esta situação gerada pela COVID-19 , uma das prioridades de qualquer resposta económica viável à crise gerada, que em Timor –Leste apesar do Presidente da Republica ter decretado o Estado de Emergência, ainda estamos na fase de uma Situação de Emergência, o que se deveria fazer é “ fechar as fronteiras terrestres, aéreas e maritímas” permitindo assim controlar a “importação do virus” da COVID-19 e accionar uma medida de prevenção, sem reduzir a capacidade de movimentação do cidadão e da sua produtividade económica. Lembre-se que, apesar das grandes “represálias económicas e financeiras” por que passou, está passando e que este povo veio obrando, com excessão dos que recebem salários, subsídios, vencimentos e penssões, ELE sempre sobreviveu economicamente com o que produziu e está produzindo dia à dia. Fechar ou amputarmos totalmente esta capacidade, por razões de combate a pandemia, enquanto ainda estamos na fase duma situação de emergência, e susbtituir esta capacidade com o fornecimento de “ 100 dollares americanos” à cada família, pode vir a ser um contributo para a instabilidade económica e social e, acima do que tudo, agudizarmos cada vez mais a cultura de dependência do nosso povo, pois porque “ arrebatamos” os meios de produção de bens e capital que este povo possuie por herança. Uma herança de acreditar na vida agrícola como as fontes de rendimento e de susbsistência. Com os USD 100 resolve-se uma situação de pauperamento virtual, mas cria-se uma cultura de dependência à uma futura geração inteira.

Contudo, se quisermos combater a pandemia, mas minimizando situações socio-culturais de longo prazo, temos de aproveitar esta oportunidade para pôr termo ao mito de que Timor é incapaz de se alimentar a si próprio. Temos que inverter as ordens “ soberania alimentar na base de importação, para soberania alimentar na base de aumento e diverssificação de produtos agrícolas”.

Temos de acabar com o mito de que é difícil para o Governo criar emprego.

Temos que acabar com os mitos que nos amarraram a um pensamento económico ultrapassado. Os povos desenvolvem, as economias mudam, e surgem novos modelos de produção económica.

Temos que acabar com o mito de que para se tornar a sociedade moderna, Timor-Leste deve ignorar a sua população rural e os seus agricultores. Deve fazer que as cidades sejam o centro de atracção populacional. Desmantelar as Knuas, desmantelará todo o epicentro da cultura e tradição timorense que sustentou a Luta da Resisência secular.

Temos que aproveitar esta evolução da situação mundial para pôr termo ao mito de que Timor-Leste deve continuar dependente de outros para o seu abastecimento básico.

Neste momento, em Timor-Leste , compramos efectivamente dólares americanos à América e depois voltamos a enviar imediatamente esse dinheiro para fora do país em troca de produtos alimentares de baixa qualidade, como o super mie e o arroz importado, ou para importar água engarrafada. Temos que ver na crise um momento para começar a inverter esta situação. Combater a pandemia, e ao mesmo tempo travar modelos de produção que alteram as caracetristicas do Povo de Timor-Leste.

Temos que penssar an reorganização, na revitalização do poder tradicional-local, dando aos sucos maiores competências de gerir a sua população, a sua administração e a sua produção económica. Estabelecimento de assembleias populares, administração/governo do suco de autogestão e Assemnleias Municipais representados pelos Chefes de Suco eleitos. O governo municipal teria apenas uma função de coordenação e ligação dos governos/das administrações de sucos ao Governo Central.

D – Modelos possíveis à comparar

Há diferentes maneiras de o Governo começar a aumentar a produção alimentar local. O Governo poderia voltar ao princípio do Povo Kuda, Governo Sosa. Alternativamente, o Governo poderia implementar programas de emprego em áreas chave para diminuir a nossa dependência de alimentos importados. Um modelo que o Governo poderia adoptar é aquele que se tem revelado muito bem sucedido na Índia rural.

Em 2005, o Governo indiano lançou a lei Mahatma Gandhi National Rural Employment Guarantee Act (Lei Nacional de Garantia de Emprego Rural Mahatma Gandhi). Essa lei prevê 100 dias de emprego garantido por ano para todos os agregados familiares rurais. Um terço dos postos de trabalho é reservado às mulheres. O programa é apoiado por um Fundo Nacional de Garantia de Emprego do governo central. Características importantes da lei são o facto de proporcionar um quadro baseado no direito de garantia de emprego para todos aqueles que querem trabalhar. Garante a essas pessoas 3 dias de trabalho por semana em actividades de mão-de-obra intensiva, como a agricultura e as obras públicas a nível local.

O exemplo indiano é uma forma de o Governo poder introduzir o conceito de uma garantia de emprego em Timor-Leste . Tais programas estão agora a ser reconhecidos globalmente como instrumentos essenciais na capacidade de uma nação utilizar produtivamente todos os seus recursos disponíveis – tanto materiais como humanos.

E – Medidas Económicas Adaptáveis

Com apenas um curto período de tempo na estação das chuvas, o Governo está a esgotar-se para agir e tomar medidas reais que podem contribuir de forma significativa para tornar a economia mais produtiva e para aumentar o emprego e a segurança alimentar.

Houve-se que a pandemia poderá ir para além de meses, e isto significa de que Timor-Leste estará postado a enfrentar os riscos duma paralização de importação de produtos.

Timor-Leste tem acesso aos melhores especialistas do mundo para o ajudar na concepção e implementação deste tipo de programas. É crucial e urgente que o Governo comece já a fazê-lo.

Entre as medidas imediatas que poderiam ser incluídas num programa deste tipo ( leia-se subsídios em dinheiro a cada família) contam-se a colocação imediata de todas as terras aráveis em produção, o rastreio rápido da produção local de bens como o macarrão e os filtros de água e a resolução de questões urgentes de infra-estruturas locais (por exemplo, irrigação local e estradas a nível de Suco para assegurar o transporte de alimentos). A lista é apenas limitada pela nossa imaginação e pelas nossas necessidades. A produção de filtros de água baratos e acessíveis também contribui de imediato para a política governamental de acabar com a utilização de plástico. Uma política que até à data o próprio Governo não levou a sério através da sua utilização contínua de água engarrafada.

O objectivo ncional de qualquer resposta económica à crise que pode eclodir em Timor-Leste deve ser:

– Começar a aumentar a produção de uma gama diversificada de produtos para consumo local, diverssificando a produção e alterrar o modelo de consumo, de arroz para outros cereais, tubérculos e legumes-hortaliças. É regressar a cultura de consumo anterior, e saudável, das nossas raízes familiares. O arroz não era o produto de consumo básico, salvo em certas regiões do litoral.

– Registar, verificar as famílias que vivem nas grandes cidades, seus empregos, e apoiar o regresso voluntário das mesmas ao campo ou as suas Knuas para, com os subsídios agrícolas, mas esquematizado e bem organizado, começar a produzir produtos agrícolas que, daqui há uns meses, poderiam abastecer as cidades através duma cadeia de abastecimento administrado por empresas e cooperativas timorenses;

– De momento não apostar muito na produção do arroz, com excessão nas zonas litorais onde já existem canais de irrigação adequadas, mas sim o incentivo ao cultivo de tubécules, cereias ( milho, feijão, etc.), hortaliças para aumentar a dieta alimentar. Estes são fáceis de serem cultivados e com uma produtividade assegurada;

– Tomar medidas para garantir que a fome não se torne o maior efeito da pandemia;

– Criar uma rede de distribuição nacional que permita empresas ou cooperativas timorenses serem os agentes principais do abastecimento e da dsitribuição, baseada numa linha de crédito, e não as empresas estrangeiras;

– Começar a garantir que cada dólar gasto no país beneficie o país e não saia do país.

– Repensar a política de descentralização, que se for implementada seria o foco de migração nas capitais dos municípios, para a política de devolução do poder as comunidades locais ( Knuas e Sucos) para virem a ser os epicentros da organização administrativa, política e de produção do Estado. Evitando a migração e transformando as áreas remotas em cidades, eliminação gradual das diferenças entre cidades e campos/aldeias remotas.

F – As Consequências

Sem medidas urgentes e coerentes às nossas realidades socio-culturais, políticas-económicas , enfrentamos a situação muito real em que não será o vírus corona a matar, mas sim a falta de alimentos que ceifará vidas. Não devemos voltar à crise de 1978 – 1980. Nesta época, a população encuralada nas vilas sob controle dos militares, não tinha meios de susbsistência, tinha as suas hortas e varzéas nas aldeias e knuas, era obrigada a receber fornecimento de “trigo de milho” que o CRS distribuia. Não eram encuralados nos centros de concentração por causa de pandemias, mas por causa da segurança. Resultados muitos morrerram de fome!

A situação actual exige muita prudência e de políticas coerentes. Exige que pensemos para além dos modelos que foram trazidos para o país nos últimos 20 anos por organizações internacionais e por aqueles que foram educados dentro de um quadro económico estreito, e agora ultrapassado. Podemos constatar globalmente que muitos países e pensadores estão agora a ultrapassar as estreitas limitações do pensamento económico que dominou e aumentou a nossa dependência ao longo dos últimos 20 anos. Podemos também ver nos relatos de muitos jornais e de agências como o Banco Asiático de Desenvolvimento que a nossa região enfrenta uma crise secundária devido à perturbação das cadeias de produção e abastecimento provocada pelo vírus.

Temos de apostar agora na produção local. O que temos agora, o que está a ser produzido por iniciativa dos agricultores locais a nível de Aldeia e Suco, tanto nas zonas rurais como nas cidades, é um testemunho de que podemos ser auto-suficientes. Para tal, o governo deve afectar uma grande parte de qualquer resposta económica à emergência para impulsionar a agricultura e a produção local.

O preço em termos de dinheiro será relativamente pequeno, os ganhos serão significativos. Tendo em conta o recenseamento mais recente, há actualmente 30% da população envolvida na produção agrícola. Esses números poderiam ser aumentados e a sua própria capacidade produtiva poderia ser aumentada. No mês passado, o Fundo Petrolífero perdeu 1,8 mil milhões de dólares, ou seja, 1.800.000.000 numa semana. Uma pequena parte desse montante (entre 10% e 20%), se fosse aproveitado, pelo menos 30% da população poderia ser empregada em actividades produtivas. Ou seja, pelo menos todos os agricultores de Timor-Leste poderiam ser empregados na produção de alimentos e outros produtos para ajudar a alimentar o país inteiro.

Com o subsídio cria-se o auto- emprego, as pessoas começarão a trabalhar as suas próprias terras, isso poderia permitir-nos implementar medidas para baixar também o preço dos já caros alimentos, e colocaria dinheiro nas mãos das pessoas que poderiam então gastá-lo para impulsionar outras actividades económicas. A roda económica sustentada por uma produtividade constante, permitiria mover a procura de outros bens de consumo, secundários e terciários.

As investigações de alguns dos principais economistas mundiais, cujas opiniões estão agora a ser adoptadas por países de todo o mundo, dizem-nos que a própria existência dos programas de garantia de emprego garante que as pessoas passem a ter a capacidade de mais tarde iniciar as suas próprias empresas numa economia muito mais estável, com uma procura muito mais estável do que alguma vez experimentámos. A estabilidade que estes programas trazem à economia e à procura total, garante que muitos dos desempregados de hoje encontrarão mais tarde emprego no sector privado. A experiência com programas de criação directa de emprego em todo o mundo indica que estes programas promovem o emprego no sector privado de forma mais agressiva do que a política de estímulo convencional.

A agricultura e a pecuária, os trabalhos das industrias caseiras, gradualmente seriam a base motora para a modernização e gestão, criando cooperativas familiares de auto-gestão, que vem na terra o elemento essencial da produção económica.

G – Conclusão

Chegou o momento de conceber e implementar urgentemente tais programas. Entregar dinheiro às famílias ou empresas que deixarão imediatamente o país quando as pessoas comprarem bens importados só nos levará mais longe no caminho da dependência e, possivelmente, à consequências muito devastadoras, no futuro. Temos um grande desafio à nossa frente, mas é também uma das maiores oportunidades que o nosso país tem enfrentado desde a independência.

Aprender que na crise se tirram melhores ideias e planos de desenvolvimento.

O tempo é reduzido, a vontade determinará! .

Write

The Risks and Opportunities of the Corona Virus: Urgent Economic Measures to Timor-Leste. Dr Avelino Coelho, Shalar Kossi FF.

It is becoming increasingly clear that global supply chains, including those for food imports into Timor-Leste will continue to be disrupted by the indirect effects of the Corona Virus crisis.


Despite the early assurances of the Government it is not clear that imports of rice from countries such as Vietnam will be available, and even if they are successful in their negotiations with rice exporting countries, there is no guarantee of either quality or continuity of supply.

Over time the impact on the country’s food security in general, and more specifically on the health and nutrition status of vulnerable groups within the population could be even greater than the effects of the virus itself. Given the statistics on health and nutrition in our country asking people to eat less food is not a viable solution. Any depletion in food security can, for example, have the effect of worsening the nutrition of our people and in turn lowering their immunity to disease, of which the two most significant at present are covid-19 and tuberculosis.

Although this current situation will likely cause significant problems for Timor-Leste, we can also use it as an opportunity to significantly improve food security, health and nutrition and at the same time increase employment opportunities and decrease our reliance on imports. Because of the economic, multiplier effect every dollar spent on importing food amounts to ten dollars wasted that could have been used to increase the productive capacity of our country.


Simply providing people with cash handouts may increase the purchasing power of individual families or businesses for a short time, and ultimately boost the retail sector of the economy, but it is not enough, when, for example, shops and markets are not operating at full capacity, or there is a shortage of imported food and essential household items. What we now face is a supply side shortage, and this is what we must address. Even if there was no shortage of imported food, putting money into the hands of individual families and businesses is counter-productive if most of that money will be spent on imported food. The effect will be to only increase our county’s largest export item – the U.S. Dollar and worsen our economic situation.


Because of this situation, a priority of any viable economic response to the COVID-19 crisis is to immediately invest strategically in local food production, with a particular focus on making the best advantage of current planting season, and with a view to the season immediately following.

We must take this as an opportunity to put to rest the myth that Timor is incapable of feeding itself, and specifically to break the perception of dependence on imported rice.

We must put to bed the myth that it is difficult for the Government to create employment.

We must put to bed the myths of outdated economic thinking.

We must put to bed the myth that to become a modern society Timor must ignore its rural populations and farmers, their resources, skills and knowledge.

We must take this as an opportunity to put to rest the myth that Timor must remain dependent on others for its most basic supplies.

At the present time in Timor we effectively buy U.S. Dollars from America using the Timor Sea oil and gas reserves and then immediately send this money out of the country again in return for low quality food products, mainly imported rice, super mie, cooking oil, wheat flour and sugar, and tinned meat and fish, or to import bottled water. We need to take the crisis as an opportunity to begin to reverse this situation.
There are different ways in which the Government could begin to increase local food production capacity. The Government could strategically contract with growers in areas noted for their excess production capacity to produce specific food crops. Alternatively, and/or concurrently, the Government could implement employment programs in key areas to decrease our reliance on imported food. One model that the government could adopt is that which has proven highly successful in rural India.


In 2005 the Indian Government launched the Mahatma Gandhi National Rural Employment Guarantee Act. That Law provides 100 days of guaranteed employment every year to every rural household. One-third of the jobs are reserved for women. The program is supported by a central government National Employment Guarantee Fund. Important features of the Law are that it provides a rights-based framework to guarantee employment for all those that want to work. It guarantees those people 3 days of work every week in labour intensive activities such as agriculture and public works at a local level.


The Indian example is one way that the Government could introduce the concept of a job guarantee to Timor. Such programs are now being recognised globally as essential tools in a nation’s ability to productively use all its available resources – both material and human.
With only a short period left in the rainy season time is running out for the Government to act and take real measures that can contribute in a significant way to making the economy more productive and to increase employment and food security. Timor-Leste has access to the best experts in the world to assist it in designing and implementing these types of programs. It is crucial and urgent that the Government start to do this now.


Among the immediate measures that could be included in such a program are: immediately getting all arable land under production, fast tracking local production of goods such as noodles and water filters and addressing urgent local infrastructure issues (for example local irrigation systems and roads at a Suco level to ensure the transport of food). The list is only limited by our imagination and our needs. Producing cheap and accessible water filters also immediately feeds in to the Government policy of ending the use of plastic. A policy that to date the Government itself has failed to take seriously through its own continued use of bottled water.


The overall objective of any economic response to the crisis must be:


– To start to increase the production of a diverse range of products for local consumption;


– To take steps to ensure that hunger does not become the greatest effect of the crisis;


– To start to make sure that every dollar spent in the country benefits the country and does not go outside the country (and in turn benefit from the multiplier effect that flows from local expenditure.


Without urgent measures we face the very real situation where it will not be the Corona virus that kills, but the lack of food that will take lives. We must not go back to the crisis of 1978 – 1980.


The current situation requires a lot of prudence and consistent policies. It requires us to think about how to best utilise the many different models that have been brought to the country over the past 20 years by international organisations, and move beyond the thinking of those models that were informed by a narrow, and now outdated, economic framework. We can see globally that many countries and thinkers are currently moving beyond the narrow constraints the economic thought that has dominated and increased our dependency over the last 20 years. We can also see in the reports of many newspapers and from agencies such as the Asian Development Bank that our region faces a secondary crisis from the disruption to production and supply chains brought about by the virus.


We must increase local production now.

What we have now, what is being produced at the initiative of local farmers at the Aldeia and Suco level, both in the countryside and in cities, is a testimony to the fact that we can be self-sufficient. To this end, the government must allocate a large part of any economic response to the emergency to boosting agriculture and local production capacity at all levels.


The price in terms of money will be relatively small, the gains will be significant.

Considering the most recent census there is currently 30% of the population involved in agricultural production. Those numbers could be increased, and the productive capacity of these growers could be increased. Last month the Petroleum Fund lost $1.8 billion, that is 1,800,000,000 in one week. For a small part of that amount (between 10% and 20%) at least 30% of the population could be employed in productive activities. That is at least, all of the farmers in Timor could be employed to produce food and other products to help feed the country.


With employment, people will begin to work their own land, it could allow us to implement measures to also lower the price of what is already expensive food, and it would put money in the hands of the people who could then spend it to boost other economic activity.


Research by some of the world’s leading economists, whose views are now being adopted by countries around the world, tell us that the very existence of the employment guarantee programs ensures that people move on to have the capacity to later start their own businesses in a much more stable economy with much more stable demand than we have ever experienced. The stability that these programs bring to the economy and on total demand ensures that many of those unemployed today will later find employment in the private sector. Experience with direct job creation programs around the world indicates that it promotes private sector employment more aggressively than conventional stimulus policy.

Now is the time to urgently design and implement such programs. Handing out money to families or businesses that will immediately leave the country when people buy imported goods is only going to lead us further down the path of dependence and possibly far worse consequences. We have a great challenge ahead of us, but, it is also one of the greatest opportunities our country has faced since independence.


Time is short.

Design a site like this with WordPress.com
Get started